Refik Halit Karaý,türk ýazyjysy.

Gä­mi du­ral­ga­dan goz­ga­nyp, Mar­ma­ra ta­rap ýo­la dü­şen­de, og­lan­jy­gy ug­rat­ma­ga ge­len­ler üs­tün­den agyr ýük aý­ry­lan ýa­ly ulu­dan dem al­dy­lar.
Ha­ýyr­ly bir iş edip, uly ili ynan­dy­ran­dy­rys öý­den ga­ra ýü­rek­li bu kim­se­ler ýa­sa­ma gül­kü­le­ri bi­len:
– Og­lan­jyk o ýer­de özü­ni has ra­hat du­ýar – diý­şip, öý­li-öýü­ne dar­ga­mak bi­len bol­du­lar.
Baş­da ka­ka­sy ara­dan çy­kyp ýe­tim ga­lan ki­çi­jik Ha­sa­ny eje­si hem ara­dan çy­kan­soň, daş­gyn ga­ryn­daş­la­ry­nyň hem-de goň­şy-go­lam­la­ry­nyň ýar­da­my bi­len çet ýurt­la­ryň bi­rin­de ýa­şa­ýan ka­ka­sy­nyň aýal do­ga­ny­nyň ýa­ny­na ug­rat­dy­lar.
Gä­mi­de Ha­sa­nyň göw­ni gö­te­ril­di: ta­kyr­dap iş­le­ýän kran­la­ra, ýü­zi ýaz­gy­ly ha­las edi­ji hal­ka­la­ra, gu­ra­dyl­ýan eşik­ler ýa­ly ur­gan­dan asyl­gy ga­ýyk­la­ra, iş­gär­ler no­ba­ty­ny ça­ly­şan­la­ryn­da ça­lyn­ýan ja­ňa se­re­dip he­zil­ler edin­di. Ha­san ýa­ňy bäş ýa­şyn­da­dy, sa­kaw­lap çyk­ýan ses­ja­ga­zy, ýa­kym­ly­ja gür­rüň­le­ri bi­len gä­mi­niň ýo­lag­çy­la­ry­ny hem özü­ne ma­ýyl edip­di. Gä­mi ýol­bo­ýy du­rup, bir­gi­den ýo­lag­çy­la­ry dü­şü­ren­den soň­ra, ys­sy ýurt­la­ra ýa­kyn­laş­dy­gy­sa­ýy ba­dy­ny gow­şa­dyp ug­ra­dy. Gä­mi­de ga­lan­lar dü­şün­me­ýän bir di­lin­de gep­le­şen­soň­lar, in­di oňa Stam­bul­da­ky ýa­ly «Ha­san, gel!», «Ha­san, git!» diý­ýän ýok­dy. Ady hem üýt­gän ýa­ly «Has­sen» di­ýip tu­tul­ýar­dy.
– Ta­al hun ýa, Has­sen – di­ýen­le­rin­de ýan­la­ry­na bar­ýar­dy.
– Ruh ýa, Has­sen – di­ýen­le­rin­de bol­sa ola­ryň ýa­nyn­dan gaýd­ýar­dy.
Gä­mi bar­ma­ly şä­he­ri­ne ba­ra­nyn­dan soň­ra, ony ot­la mün­dü­rip, gy­rak-bu­jak­da­ky oba­la­ryň bi­ri­ne ug­rat­dy­lar.
In­di ene di­li­ňi eşit­jek gü­ma­nyň ýok­dy. Ha­san özü­ni hyl­wa­ta çek­di, on­dan bir zat so­ra­sa­lar, dym­ýar­dy, ýa­ňak­la­ry-da lap-lap gy­za­ryp­dy. Durky-düýrmegi bilen pyr­ty­kal ba­glarynda ünsi jemlenen Hasanyň, gur­sa­gyn­da saň ga­ty bir zat bar ýa­ly, bo­kur­da­gy­na bir zat te­gek bo­lup ga­lan ýa­ly do­wam­ly dym­ýar­dy. In­di gül­ler­dir ir-iý­miş­le­re bü­re­nen owa­dan we burk ur­ýan bag-bak­ja­lar yz­da ga­lyp, zeý­tun agaç­la­ry-da seý­rek­le­şip­di.
Ge­riş­le­rin­de ge­çi­le­riň ot­lap ýö­ren gu­rak­sy, uçut ga­ýa­ly, gyý­çak-gyý­çak dag­la­ryň ara­syn­dan ge­çip git­di­ler. Bu ge­çi­ler hiç bir teg­mil­siz şar ga­ra­dy; çö­pür­le­ri tä­ze reňk­le­nen aw­tou­lag ýa­ly ýal­pyl­dap, gü­nüň ço­gu­nyň aşa­gyn­da has-da lo­wur­da­ýar­dy.
Bu­lar hem gu­tar­dy. Göz­ýe­ti­me uzap gid­ýän düz­lü­ge çyk­dy­lar. Ol ýer­de ne agaç, ne dag, ne-de jaý bar­dy! Di­ňe wag­tal-wag­tal äpet haý­wan­lar duş gel­ýär­di. Uzyn aýak­ly, uzyn bo­ýun­ly, ar­ka­sy tüň­ňi haý­wan­la­ryň hiç zat per­wa­ýy­na däl­di. Agyz­la­ry agym­tyl kö­pür­jik­li gä­wü­şeşip, «agyr oýa ba­typ, öý­ke­li hal­da» bi­ri-bi­ri­niň yzyn­dan ag­ras­lyk bi­len yz gal­dyr­man, to­zan tu­ruz­man öz peý­wag­ty­na gi­dip bar­ýar­dy­lar.
Ol kän sa­byr et­di, ahy­ry çy­dam edip bil­män ýa­nyn­da otu­ran es­ger­den bar­ma­gy­ny uza­dyp so­ra­dy, ol hem gül­di-de:
– Ge­mel! Ge­mel! – di­ýip, jo­gap ber­di.
Ha­sa­ny ot­ly men­zi­lin­de dü­şür­di­ler. Boý­nu­na, al­ny­na, gol­la­ry­na we gu­lak­la­ry­na dür­li-dür­li, dü­züm-dü­züm al­tyn şaý-sep­ler da­ky­nan ga­ra ör­tük­li, ga­ra gaş­la­ry bir­le­şip du­ran, ga­ra meň­li aýal ony bag­ry­na ba­syp:
– Ýa ha­bi­bi! Ýa aý­ni! – di­ýip, be­gen­di.
Eje­ke­si­niň ýa­ny bi­len ge­len aýal­lar hem Ha­sa­ny gu­jak­la­dy­lar, og­şa­dy­lar, öz ara­la­ryn­da gür­leş­di­ler we gü­lüş­di­ler. Olar ça­ga­la­ry­ny-da ýa­ny bi­len alyp ge­lip­di­ler. Ha­lat­la­ry­nyň üs­tün­den köý­nek şe­kil­li pen­jek ge­ýen bu ça­ga­la­ryň maň­laý saç­la­ry ös­gün, baş­la­ry-da tah­ýa­ly­dy.
Ha­san üm­süm, keýp­siz hal­da di­ňe dym­ýar­dy.
Şeý­le ýag­daý bir­nä­çe hep­de­läp do­wam et­di. Ol arap­ça dü­şü­nip baş­la­sa-da, ki­çi­jik dün­ýä­sin­de peý­da bo­lan ket­jal­ly­gy bi­len dym­ýar­dy. Uly howp­dan gor­ku­sy­na deň­ziň as­tyn­da de­mi­ni sak­la­jak bo­lup dyr­jaş­ýan yn­san ýa­ly elew­re­ýän­di­gi­ni hem bil­ýär­di, ýö­ne şon­da-da do­wam­ly dym­ýar­dy.
In­di onuň gu­şak­ly ha­la­dy, pen­je­gi, tah­ýa­sy, gy­zyl köw­şi hem bar­dy. Pä­ki bi­len sy­ry­lyp, eliň aýa­sy ýa­ly edi­len kel­le­sin­de di­ňe alyn saç­la­ry gal­dy­ry­lyp, maň­la­ýy­na goý­be­ri­lip­di. Gu­ra­dy­lan de­ri ýa­ly ga­ty, ýaý­baň tam­dyr çö­re­gi­ne öw­re­ni­şip­di, ony ýe­re ýa­zy­lan sa­çagyň başynda otyrka çem­çe­dir çar­şa­gyň ýe­ri­ne ula­nyp bil­ýär­di.
Bir gün eje­ke­si kö­çe­den gy­gy­ryp ge­çip bar­ýan ädik­çi­ni ýa­ny­na ça­gyr­dy.
Ja­ýyň how­lu­sy­na ar­ka­sy hal­ta­ly, bir elin­de ki­çi­jik otur­gyç, beý­le­ki elin­de bol­sa uzyn de­mir çiş bo­lan üst-ba­şy ele­şan bir adam içe­ri gir­di. Onuň hal­ta­sy­nyň için­dä­ki ag­zy açyk tor­ba­syn­dan düýr­le­nen ka­gyz my­sa­ly bir zat çy­kyp dur­dy.
Eje­ke­si us­sa bi­len gep­le­şen­soň, onuň öňün­de abat­lan­ma­ga mä­täç bir to­par aýak­gap­la­ry ha­tar­lap goý­dy.
Ädik­çi otur­gy­jyn­da otur­dy. Ha­san hem bi­le­si­ge­li­ji­lik bi­len onuň gar­şy­sy­na ge­çip otur­dy. Onuň dört ýa­ny di­war­ly, bir gat­ly, pes­se­jik we pag­sa­dan gur­lan bu jaý­da şeý­le bir içi gys­ýar­dy. Ha­san geň ga­lyp se­red­ýär­di. Ol ädik­çi­niň iki ta­ra­py hem kes­ýän ýu­ka­jyk sap­syz py­ça­gy bi­len ga­ty ka­gy­za meň­ze­den ga­lyň te­le­ti­ni ke­si­şi­ni, ag­zyn­da bir gy­sym çüý­ja­gaz­la­ry sak­laý­şy­ny, soň­ra ola­ry ýe­ke-ýe­ke­den Stam­bul­da gö­ren maý­my­ny ýa­ly ag­zyn­dan çy­ka­ryp, tiz-tiz­den aýak­gap­la­ryň aşa­gy­na ka­ky­şy­ny, de­ri bö­lek­le­ri­ni su­wa sa­lyp öl­leý­şi­ni, ýal­pak oka­ra­jyk­da­ky mä­ju­ma bar­ma­gy­ny ba­ty­ryp, aýak­gap­la­ryň te­le­tin da­ba­ny­na sü­rü­şi­ni, ga­raz, hem­me za­dy syn­lap otyr­dy. Ol dy­myp otu­ry­şy­na si­ňe se­red­ýär­di.
Bir­de­nem göw­ni gö­te­ri­lip, ni­re­de­di­gi­ni we kim bi­len otu­ran­dy­gy­ny unut­dy-da, ün­si bö­lü­nip, ene di­lin­de:
– Çüý­ler se­niň ag­zy­ňa çüm­me­ýär­mi? – di­ýe­ni­ni bil­män gal­dy.
Ädik­çi haý­ran gal­mak bi­len edip otu­ran işi­ne dyn­gy be­rip, ba­şy­ny gal­dyr­dy. Ol Ha­sa­nyň ýü­zü­ne es­li wagt­lap se­ret­di-de:
– Og­lan­jyk, sen nä­me türk­mi asyl? – di­ýip, so­ra­dy.
– Ha­wa, Stam­bul­dan gel­dim.
– Me­nem şo ta­rap­lar­dan. Iz­mit­den!
Ädik­çi­niň saç-sak­ga­ly buýr-bu­la­şyk­dy, dö­şi açyk­dy, diş­le­ri sel­çeň­di, ýü­zi-gö­zi-de zag­py­ran dek sa­ry­dy. Türk di­li­ni bil­ýän­di­gi we Stam­bul ta­rap­lar­dan ge­len­di­gi se­bäp­li Ha­san in­di onuň di­ňe edip otu­ran işi­ne däl-de, ýü­zü­ne-de dyk­gat bi­len se­red­ýär­di.
Diş­le­ri­niň seý­rek­li­gi se­bäp­li ha­ýal çyk­ýan se­si bi­len us­sa ýe­ne-de so­ra­dy:
– Sen bu je­le­gaý­la­ra nä­dip dü­şüp ýör­süň?
Ha­san ba­şar­dy­gyn­dan gür­rüň ber­di.
Soň­ra Kan­ly­ja­da­ky öý­le­ri ba­ra­da gür­rüň ber­di: goň­şu­sy­nyň og­ly Mah­myt bi­len ba­lyk tut­ma­ga gi­diş­le­ri­ni, eje­si bi­len luk­ma­nyň ýa­ny­na bar­ýar­ka ýe­ras­ty ge­çel­ge­den ge­çiş­le­ri­ni, bir ýo­la ak reňk­li tiz kö­mek ula­gy­nyň ga­pa gel­şi­ni, onuň için­de dü­şek­le­riň bar­dy­gy­ny gür­rüň ber­di. Bir­den-kä hem so­rag ber­di.
– Sen nä­me üçin bär­de?
Us­sa ba­şy­ny sal­lap:
– Bu uzyn he­ka­ýa – di­ýip py­şyr­da­dy-da: – Bir saý-se­bäp bi­len bi­zem bu ýer­le­re düş­dük-dä – di­ýip, ba­şy­ny ýaý­ka­dy.
Al­ty aý­dan bä­ri dy­myp gel­ýän Ha­san dil açyp­dy… Şat­lyk­dan ýa­ňa ýa­ňa­jyk­la­ry gy­za­ran Ha­san sä­gin­män, do­da­jyk­la­ry­ny çöm­mel­dip, ýa­kym­ly­ja se­si bi­len üz­nük­siz je­dir­de­ýär­di. Ol ýa­dy­na dü­şen äh­li za­dy gür­rüň ber­ýär­di.
Ädik­çi hem iş­le­ýär­di, hem-de kä­wagt «Hä! Bäh? Şeý­le­mi?» di­ýip, ony diň­le­ýän­di­gi­ni bil­dir­ýän söz­le­ri bi­len göw­nü­ni gö­ter­ýär­di. Ol in­di ge­çen gün­le­rini, ge­zen ýer­le­ri­ni, uzak­da ga­lan ýur­du­nyň dag-de­re­le­ri­ni, ne­sim ýel­le­ri­ni ýatlap, Wa­ta­ny­nyň aý­dym-sa­zy­na diň sal­ýan ýa­ly bir­de he­zil edip, bir­de gam­la­nyp bü­tin dur­ky bi­len gal­pyl­dap diň­le­ýär­di.
Ädik­çi og­lan­jy­gy köp­räk diň­le­mek üçin eli­ni ha­ýal­jak­dan iş­led­ýär­di.
Em­ma ahyr­so­ňy, äh­li aýak­gap­lar abat­la­nyp, iş gu­tar­dy. Ol de­mir çi­şi ýer­den so­gur­dy, te­le­ti­ni düýr­le­di, çüý­li gu­tu­sy­ny ýap­dy, ýe­lim­li ga­by­nyň ag­zy­ny sa­ra­dy. Ol bu iş­le­riň hem­me­si­ni as­sa-as­sa­dan et­di.
Ha­san, ga­ty gy­na­nyp:
– Gid­ýä­ňiz­mi? – diýip, sorady.
– Ha­wa, gid­ýä­rin, işim gu­tar­dy.
Şol wagt ädik­çi ki­çi­jik il­de­şi­niň ag­la­ýan­dy­gy­ny gör­di. Ol tit­räp, ses­siz­je ag­la­ýar­dy. Göz­ýaş­la­ry ýa­ňak­la­ryn­dan tir­keş gu­rap, wa­go­nyň tä­miz pen­ji­re­le­rin­dä­ki ýa­gyş dam­ja­la­ry te­bi­ga­tyň dur­ku­ny, gö­zel man­za­ry­ny özün­de şöh­le­len­di­rip, ni­çik­si gys­san­maç bi­ri-bi­ri­niň üs­tü­ne urup ak­ýan bol­sa, edil şo­nuň ýa­ly için­dä­ki gü­neş­li ma­wy as­man ýü­re­gin­de gop­ýan ha­ra­sat­lar bi­len dar­kaş gu­rup, bul­du­rap sy­ryg­ýar­dy.
– Ag­la­ma­sa­na! Ag­la­ma, goý ha­ny!
Ädik­çi­niň da­ma­gy do­lup, baş­ga söz ta­pyp bil­me­di. Mu­ny eşi­den ça­ga so­jap, hü­nü­bir­ýan ag­la­dy, ol in­di öz di­lin­de gür­le­ýän ada­ma hiç ha­çan duş­ma­ja­gy­ny bi­lip ag­la­ýar­dy.
– Ag­la­ma diý­ýän sa­ňa! Goý, ag­la­ma!
Bu söz­le­ri diý­ýän wag­ty onuň birmahallar ga­tap, so­wan ýü­re­gi ýum­şap, giň­lik ara­la­şyp­dy. Öňün­den geç­jek bol­dy, ýö­ne ba­şar­ma­dy, gaý­ra­ty çat­ma­dy. Göz­le­ri­niň owa­sy­nyň ýaş­dan do­lan­dy­gy­ny, sak­ga­lyn­dan sy­ry­gyp gaýd­ýan göz­ýaş­la­ry­nyň ys­sa ýa­nan gyz­gyn dö­şü­ne şil­di­räp ak­ýan bu­lak ýa­ly sal­kyn­lyk we ra­hat­lyk be­rip dam­ýan­dy­gy­ny duý­dy.

Terjime eden Ýegenmämmet Taýlyýew,
«Zaman-Türkmenistan».