“Älem-25” eksperimenti
"ÄLEM-25" EKSPERIMENTI
1968-nji ýylda etolog-alym Jon Kelhun, Ruhy sagdynlygyň amerikan milli institutynda üýtgeşik tejribe synagyny geçirýär. J.Kelhun syçanlaryň sosiumynyň (jemgyýetiniň) adam jemgyýeti bilen meňzeşligini (analogiýasyny) çaklamagyň esasynda, şu meňzeşlikden ugur alyp, tutuş adamzadyň geljegi barada garaýyşlaryny subut etmäge synanyşypdyr.
Munuň üçin alym, özüçe: “syçanlaryň jenneti” diýip atlandyran eksperimental zolagy oýlap tapypdyr we ýasapdyr. Barlaghana şertlerinde ýasalan “syçanlaryň uçmahy” – bu 2x2 metrlik inedördül meýdanly, beýikligi 1,5 metr bolan, onuň içine ýerleşdirilen syçanlar çykyp, gaçyp bilmez ýaly edilen, ýatak ekeni.
Bu ýatakda syçanlar üçin iň amatly howa şertleri, bol iýmit we suw, syçanlaryň özlerine hin gurunmaklary üçin zerur bolan serişdeler üpjün edilipdir. Ondan başga-da gemrijiler weterinarlaryň üznüksiz gözegçiliginde saklanyp, olaryň saglygyna hiç zadyň zeper ýetirmezligi ýola goýlupdyr. Umuman, syçanlar üçin bu emeli “behiştde” ähli howpsuzlyk çäreleri – syçanlara howp saljak ýyrtyjylaryň bolmazlygy, köpçülikleýin ýokanç keselleriň ýaýramazlygy doly derejede berk berjaý edilipdir. Üstesine-de ýatagy hepdede bir gezek doly arassalapdyrlar we hemişe tämiz ýagdaýda saklapdyrlar.
Şeýlelikde, J.Kelhun we onuň kömekçileri tarapyndan syçanlar üçin aňrybaşy ýaşaýyş üpjünçilik şertleri döredilipdir. J.Kelhun özüniň ýasan ýatagyny “syçanlaryň utopiýasy” hökmünde häsiýetlendiripdir we öz geçirýän eksperimentini “Älem-25” diýip atlandyrypdyr.
Bu ýatak 3840 sany syçanyň arkaýyn ýaşamagyna niýetlenipdir. Ýöne, tejribe geçirilýän döwründe syçanlaryň umumy sany 2200 baş bolandan soňra, olar öz-özünden köpelmeklerini bes edipdirler we azalmaga başlapdyrlar.
Tejribe synagy başlananda “syçanlaryň jennetine” 4 jübüt gemriji goýberilipdir. Şu pursatdanam synagyň A tapgyry – özleşdiriş tapgyry başlanypdyr. Şondan 55 gün soň syçanlaryň maşgalalary nesil öndürip ugrapdyr. Syçanlaryň ilkinji çagalarynyň dünýä inmegi bilen synagyň B tapgyry başlanypdyr.
Şondan soň her 55 günden gemrijileriň sany iki esse artypdyr. Emma, eýýäm synagyň 315-nji gününde syçanlaryň köpelmegi peselip, olaryň sany her 145 günden iki esse artmaga başlapdyr. Şol pursatdanam synagyň S tapgyry başlanypdyr. Bu tapgyrda ýatakdaky boş ýer azalypdyr, syçanlaryň baş sany bolsa 600-e ýetipdir. Şonuň bilen birlikde-de syçanlaryň arasynda basgançaklaýyn gatnaşyklar (özara iýerarhiýa) we belli bir derejedäki jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň özboluşly ulgamy (sosial ulgam) emele gelipdir. Şol ulgamyň düzüm bölekleri şu aşakdakylardan ybarat bolupdyr:
1. Syçanlaryň arasynda “ýekirilenleriň tiresi (kastasy)” ýüze çykypdyr. Ol topar esasan ýaş syçanlardan ybarat bolupdyr. “Ýekirilenleriň tiresi” ýatagyň merkezine kowlup, dykylypdyr we hemişe diýen ýaly has garry syçanlaryň hüjüm etmeklerine sezewar bolupdyrlar. Tejribe geçirýänler bu ýagdaýyň sebäplerini öwrenenlerinde, aňrybaşy amatly şertlerde syçanlaryň tebigy ýagdaýdakydan has köp ýaşaýandyklaryny we şonuň netijesinde-de garry nesliň jemgyýetçilik meýdanyndaky orunlaryny wagtynda ýaşlar üçin boşatmaýandyklaryny anyklapdyrlar. Hut şonuň üçinem garry syçanlar esasan ýaş syçanlara hüjüm edipdirler. Ýaş syçanlary bolsa, gemrilen guýruklaryndan hem-de tüýi goparylan hamlaryndan tanamak mümkin bolupdyr. Şunuň ýaly zabunlyk bilen syçanlaryň umumy köpçüliginiň arasyndan ýekirilip, kowlanlaryndan soňra ýaş erkek syçanlar, ruhy taýdan ejizläp, pese düşüpdirler we öz tebigatlaryna laýyklykda özleriniň bogaz urkaçylaryny beýleki syçanlardan goramakdan boýun gaçyrypdyrlar.
2. Syçanlaryň urkaçylary öz tebigy boluşlaryndan has gaýduwsyz we yzgytsyz häsiýetleri edinipdirler. Çünki öz erkekleri tarapyndan ýeterlik derejede goralmaýandyklary zerarly, olaryň özleri, özlerini we nesillerini goramaga mejbur bolupdyrlar. Uzagyndan urkaçy syçanlaryň gahar-gazaby, keseki syçanlardan geçip, öz çagalaryna-da täsir etmäge başlapdyr. Olar öz çagalaryny öldürip, ýatagyň ýokarky (çetki diwaryna ýakyn) bölegine göçüpdirler we ýekemenlige endik edip, erkek syçanlar bilen bile ýaşamakdan hem-de çaga dogurmakdan ýüz dönderipdirler. Netijede, syçanlaryň köpelmegi bes edipdir, ýaş syçanlaryň ölümi bolsa barha artypdyr. Şu pursatdanam synagyň D tapgyry – “syçanlaryň uçmahynyň” ahyrzamany başlanypdyr. Bu tapgyrda syçanlaryň arasynda täze bir görnüşi emele gelipdir. Alymlar ol syçanlary “owadanlar” diýip atlandyrypdyrlar.
Ol syçanlaryň “owadanlar” diýlip atlandyrylmagynyň sebäbi – olar öz jynslaryna mahsus bolmadyk häsiýetleri ýüze çykarypdyrlar. “Owadanlar” erkek syçanlaryň zanny-ýasawyna laýyklykda urkaçy syçanlar hem-de ýaşaýyş mesgeni üçin göreşmändirler hem-de öz neslini dowam etdirmeklige düýbünden isleg bildirmändirler. Olar diňe iýip-içip, ýatyp-turup, gezip ýörüpdirler. Ähli meşgul bolýan pişelerem, diňe özleriniň akja, ýumşajyk tüýlerini timarlamakdan ybarat bolupdyr.
Uzagyndan syçanlaryň jemgyýetinde “owadanlaryň” we ýekemen urkaçylaryň sany juda köpelipdir. Syçanlaryň ortaça ömri bolsa 776 güne ýetipdir. Gemrijileriň ömrüniň bu dowamlylygy bolsa olaryň tebigy şertlerdäkisinden hem-de olaryň nesil galdyrmak ukyplaryndan 200 gün artykmaç ekeni.
“Syçanlaryň behişdiniň” ýaşaýyşynyň soňky tapgyrynda bogaz syçanlaryň sany 0,0 derejä ýetipdir. Ondan başga-da syçanlaryň özlerini öz tebigatlaryna mahsus bolmadyk görnüşde alyp barmaklary olaryň arasynda beçebazlygyň giňden ýaýramagyna getiripdir. Şeýle hem, syçanlaryň jemgyýetinde iýmitiňem-suwuňam bol-telki ýeterlikdigine garamazdan olaryň biri-birini iýmekligi (kannibalizm) pajarlap ösüpdir.
“Syçanlaryň jennetinde” ýaşaýan jemgyýet tejribe synagynyň 1780-nji gününde doly gyrlyp gutarypdyr. Şol gün bu ýatagyň iň soňky syçany jan beripdir. Syçanlaryň jemgyýeti öz-özüni ýok edipdir we olaryň jenneti dowzaha öwrülipdir.
Jon Kelhunyň bu tejribe synagyny “Älem-25” diýip atlandyrmagynyň sebäbi, bu tejribe synagy alymlar tarapyndan “syçanlaryň jennetini” döretmegiň 25-nji – soňky synanyşygy ekeni. 25-nji synagyňam netijesi öňküler ýaly bolupdyr.
Şeýlelikde, syçanlaryň sosiumynyň mysalynda alyma we onuň kömekçilerine “jemgyýetiň” ähli zerurlyklary üpjün edilen, dok we aladasyz durmuşda köpçüligiň nähili häsiýetleriniň ýüze çykýandygyny synlamak başardypdyr.
Terjime eden: Serdar ATAÝEW
1968-nji ýylda etolog-alym Jon Kelhun, Ruhy sagdynlygyň amerikan milli institutynda üýtgeşik tejribe synagyny geçirýär. J.Kelhun syçanlaryň sosiumynyň (jemgyýetiniň) adam jemgyýeti bilen meňzeşligini (analogiýasyny) çaklamagyň esasynda, şu meňzeşlikden ugur alyp, tutuş adamzadyň geljegi barada garaýyşlaryny subut etmäge synanyşypdyr.
Munuň üçin alym, özüçe: “syçanlaryň jenneti” diýip atlandyran eksperimental zolagy oýlap tapypdyr we ýasapdyr. Barlaghana şertlerinde ýasalan “syçanlaryň uçmahy” – bu 2x2 metrlik inedördül meýdanly, beýikligi 1,5 metr bolan, onuň içine ýerleşdirilen syçanlar çykyp, gaçyp bilmez ýaly edilen, ýatak ekeni.
Bu ýatakda syçanlar üçin iň amatly howa şertleri, bol iýmit we suw, syçanlaryň özlerine hin gurunmaklary üçin zerur bolan serişdeler üpjün edilipdir. Ondan başga-da gemrijiler weterinarlaryň üznüksiz gözegçiliginde saklanyp, olaryň saglygyna hiç zadyň zeper ýetirmezligi ýola goýlupdyr. Umuman, syçanlar üçin bu emeli “behiştde” ähli howpsuzlyk çäreleri – syçanlara howp saljak ýyrtyjylaryň bolmazlygy, köpçülikleýin ýokanç keselleriň ýaýramazlygy doly derejede berk berjaý edilipdir. Üstesine-de ýatagy hepdede bir gezek doly arassalapdyrlar we hemişe tämiz ýagdaýda saklapdyrlar.
Şeýlelikde, J.Kelhun we onuň kömekçileri tarapyndan syçanlar üçin aňrybaşy ýaşaýyş üpjünçilik şertleri döredilipdir. J.Kelhun özüniň ýasan ýatagyny “syçanlaryň utopiýasy” hökmünde häsiýetlendiripdir we öz geçirýän eksperimentini “Älem-25” diýip atlandyrypdyr.
Bu ýatak 3840 sany syçanyň arkaýyn ýaşamagyna niýetlenipdir. Ýöne, tejribe geçirilýän döwründe syçanlaryň umumy sany 2200 baş bolandan soňra, olar öz-özünden köpelmeklerini bes edipdirler we azalmaga başlapdyrlar.
Tejribe synagy başlananda “syçanlaryň jennetine” 4 jübüt gemriji goýberilipdir. Şu pursatdanam synagyň A tapgyry – özleşdiriş tapgyry başlanypdyr. Şondan 55 gün soň syçanlaryň maşgalalary nesil öndürip ugrapdyr. Syçanlaryň ilkinji çagalarynyň dünýä inmegi bilen synagyň B tapgyry başlanypdyr.
Şondan soň her 55 günden gemrijileriň sany iki esse artypdyr. Emma, eýýäm synagyň 315-nji gününde syçanlaryň köpelmegi peselip, olaryň sany her 145 günden iki esse artmaga başlapdyr. Şol pursatdanam synagyň S tapgyry başlanypdyr. Bu tapgyrda ýatakdaky boş ýer azalypdyr, syçanlaryň baş sany bolsa 600-e ýetipdir. Şonuň bilen birlikde-de syçanlaryň arasynda basgançaklaýyn gatnaşyklar (özara iýerarhiýa) we belli bir derejedäki jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň özboluşly ulgamy (sosial ulgam) emele gelipdir. Şol ulgamyň düzüm bölekleri şu aşakdakylardan ybarat bolupdyr:
1. Syçanlaryň arasynda “ýekirilenleriň tiresi (kastasy)” ýüze çykypdyr. Ol topar esasan ýaş syçanlardan ybarat bolupdyr. “Ýekirilenleriň tiresi” ýatagyň merkezine kowlup, dykylypdyr we hemişe diýen ýaly has garry syçanlaryň hüjüm etmeklerine sezewar bolupdyrlar. Tejribe geçirýänler bu ýagdaýyň sebäplerini öwrenenlerinde, aňrybaşy amatly şertlerde syçanlaryň tebigy ýagdaýdakydan has köp ýaşaýandyklaryny we şonuň netijesinde-de garry nesliň jemgyýetçilik meýdanyndaky orunlaryny wagtynda ýaşlar üçin boşatmaýandyklaryny anyklapdyrlar. Hut şonuň üçinem garry syçanlar esasan ýaş syçanlara hüjüm edipdirler. Ýaş syçanlary bolsa, gemrilen guýruklaryndan hem-de tüýi goparylan hamlaryndan tanamak mümkin bolupdyr. Şunuň ýaly zabunlyk bilen syçanlaryň umumy köpçüliginiň arasyndan ýekirilip, kowlanlaryndan soňra ýaş erkek syçanlar, ruhy taýdan ejizläp, pese düşüpdirler we öz tebigatlaryna laýyklykda özleriniň bogaz urkaçylaryny beýleki syçanlardan goramakdan boýun gaçyrypdyrlar.
2. Syçanlaryň urkaçylary öz tebigy boluşlaryndan has gaýduwsyz we yzgytsyz häsiýetleri edinipdirler. Çünki öz erkekleri tarapyndan ýeterlik derejede goralmaýandyklary zerarly, olaryň özleri, özlerini we nesillerini goramaga mejbur bolupdyrlar. Uzagyndan urkaçy syçanlaryň gahar-gazaby, keseki syçanlardan geçip, öz çagalaryna-da täsir etmäge başlapdyr. Olar öz çagalaryny öldürip, ýatagyň ýokarky (çetki diwaryna ýakyn) bölegine göçüpdirler we ýekemenlige endik edip, erkek syçanlar bilen bile ýaşamakdan hem-de çaga dogurmakdan ýüz dönderipdirler. Netijede, syçanlaryň köpelmegi bes edipdir, ýaş syçanlaryň ölümi bolsa barha artypdyr. Şu pursatdanam synagyň D tapgyry – “syçanlaryň uçmahynyň” ahyrzamany başlanypdyr. Bu tapgyrda syçanlaryň arasynda täze bir görnüşi emele gelipdir. Alymlar ol syçanlary “owadanlar” diýip atlandyrypdyrlar.
Ol syçanlaryň “owadanlar” diýlip atlandyrylmagynyň sebäbi – olar öz jynslaryna mahsus bolmadyk häsiýetleri ýüze çykarypdyrlar. “Owadanlar” erkek syçanlaryň zanny-ýasawyna laýyklykda urkaçy syçanlar hem-de ýaşaýyş mesgeni üçin göreşmändirler hem-de öz neslini dowam etdirmeklige düýbünden isleg bildirmändirler. Olar diňe iýip-içip, ýatyp-turup, gezip ýörüpdirler. Ähli meşgul bolýan pişelerem, diňe özleriniň akja, ýumşajyk tüýlerini timarlamakdan ybarat bolupdyr.
Uzagyndan syçanlaryň jemgyýetinde “owadanlaryň” we ýekemen urkaçylaryň sany juda köpelipdir. Syçanlaryň ortaça ömri bolsa 776 güne ýetipdir. Gemrijileriň ömrüniň bu dowamlylygy bolsa olaryň tebigy şertlerdäkisinden hem-de olaryň nesil galdyrmak ukyplaryndan 200 gün artykmaç ekeni.
“Syçanlaryň behişdiniň” ýaşaýyşynyň soňky tapgyrynda bogaz syçanlaryň sany 0,0 derejä ýetipdir. Ondan başga-da syçanlaryň özlerini öz tebigatlaryna mahsus bolmadyk görnüşde alyp barmaklary olaryň arasynda beçebazlygyň giňden ýaýramagyna getiripdir. Şeýle hem, syçanlaryň jemgyýetinde iýmitiňem-suwuňam bol-telki ýeterlikdigine garamazdan olaryň biri-birini iýmekligi (kannibalizm) pajarlap ösüpdir.
“Syçanlaryň jennetinde” ýaşaýan jemgyýet tejribe synagynyň 1780-nji gününde doly gyrlyp gutarypdyr. Şol gün bu ýatagyň iň soňky syçany jan beripdir. Syçanlaryň jemgyýeti öz-özüni ýok edipdir we olaryň jenneti dowzaha öwrülipdir.
Jon Kelhunyň bu tejribe synagyny “Älem-25” diýip atlandyrmagynyň sebäbi, bu tejribe synagy alymlar tarapyndan “syçanlaryň jennetini” döretmegiň 25-nji – soňky synanyşygy ekeni. 25-nji synagyňam netijesi öňküler ýaly bolupdyr.
Şeýlelikde, syçanlaryň sosiumynyň mysalynda alyma we onuň kömekçilerine “jemgyýetiň” ähli zerurlyklary üpjün edilen, dok we aladasyz durmuşda köpçüligiň nähili häsiýetleriniň ýüze çykýandygyny synlamak başardypdyr.
Terjime eden: Serdar ATAÝEW
12 комментариев