Gadymy Müsür taryhy
1. Gadymy Müsürin taryhynyň çeşmeleri we taryhnamasy.
2. Tebigy şertleri we ilaty.
3. Müsürdäki döwletleriň birleşdirilmegi. Irki patyşalyk.
4. Gadymy patyşalyk döwründe faraonyň häkimiýeti.
5. B.e.öň XXIII asyrda Gadymy patyşalygyň dargamagy.
1.Gadymy Müsüriñ taryhyny çuññur öwrenmeklik XIX asyrda mümkin bolýar. Şoña çenli bolan döwürde bolsa injilde berilýän maglumatlardan , grek we latyn awtorlarynyñ işlerinden peýdalanmaly bolupdyrlar.
Gerodotyñ “Taryh” diýen işinde onuñ gören we eşiden zatlary beýan edilýär. Gerodotyñ müsürli gürrüñdeşleriniñ beren maglumatlarynda ýalñyşlyklar hem köp duş gelýär. Sebäbi olar öz ata-babalary barada olaryñ harby edermenliklerini ulaldyp gürrüñ beripdirler.
I – II asyrlarda grek ýazyjysy Plutarh “Isida we Osiris hakynda” atly kitabyny müsürlileriñ dinine bagyşlapdyr.
B.e. öñ 332-nji ýylda Müsür Aleksandr Makedonskiý tarapyndan basylyp alnansoñ we ol ýere grekleriñ köpüsi göçüp baransoñ , ýurduñ geçmişine bolan gyzyklanma has-da artypdyr. Müsür žresi Maneton grek dilinde “Müsüriñ taryhyny” ýazypdyr.
1822-nji ýylda fransuz alymy Şampalýon müsür iýerogliflerini okamagyñ ugruny tapýar. Oña 1799-njy ýylda general Bonapart (imperator Napaleon) tarapyndan tapylan Rozetta daşy kömek edýär. Bu daşyñ ýüzünde grek we müsür dilinde ýazylan ýazgy bar eken . Onda makedon gelip çykyşly patyşa Ptolomeýiñ ady tapawutlandyrylyp ýazylypdyr. Deñeşdirmeler arkaly Sampolýona belgileriñ birnäçesini anyklamak başardýar. Onuñ okuwçylary bu işi ahyryna çenli alyp barypdyrlar. Olar ilki daşlaryñ ýüzündäki tekstleri okaýarlar. Soñra gara we gyzyl syýa bilen ýazylan papiruslardaky tekstlere geçýärler. Müsüriñ köp ýadygärlikleri ýeriñ ýüzünde saklanyp galypdyrlar (piramidalar, ybadathanalar). Köp ýadygärlikleri bolsa çäge basypdyr ekeni. Gadymy Müsüriñ tutuş şäherleriniñ , gaýalardaky guburhanalaryñ üsti açylýar. Guburlaryñ köpüsi talanypdyr. Diñe Tutanhamonyñ (b.e. öñ XIV a) guburhanasy talanmadyk ýagdaýda tapyldy. Ony 1922-nji ýylda patyşalar jülgesinde iñlis arheology G.Karter açdy. Tutanhamon 19 ýaşly keselbent ýetginjek bolupdyr. Bu ýerden tapylan zatlar Kairiñ muzeýinde saklanýar. Müsürde arheologiki açyşlar we barlaglar häzirem dowam etdirilýär.
Häzirki wagta çenli tapylan tapyndylar we edilen açyşlar gadymy Müsüri öwrenmek üçin esas döredýär. Ilki başda esasy üns dini, edebiýaty , sungaty syýasy taryhy öwrenmeklige berlipdir. Bu babatda rus alymlary W.I. Golenişewi, B. A. Turaýewi görkezmek bolar.
Müsürdäki sosial gatnaşyklar , esasan W.W.Struwe tarapynda öwrenildi. 2.Müsür döwleti Afrikanyñ demirgazyk - gündogarynda döräp, onuñ esasy bölegi Nil jülgesinde - I bosagadan Ortaýer deñzine çenli aralykda ýerleşýär.
Müsürliler öz ýurduny “Misr” (“Gara ülke”) diýip atlandyrypdyrlar. Nil derýasy Müsüriñ durmuşynda uly rol oýnapdyr. Şonuñ üçinem “Müsür – Niliñ sowgady” diýýän ekenler. Müsürde ilat gadymy daş döwründe-de ýaşapdyr. Olar awçy taýpalar bolup, Niliñ jülgesiniñ töweregindäki belentliklerde ýaşapdyrlar. Şol wagtlar Ýeropada uly buzluklaryñ bolan wagty Demirgazyk Afrikada hem häzirki ýaly yssy we gurak bolmandyr. Ýagyş köp ýagypdyr. Sähralyklarda gür otluklar we ýabany haýwanlar köp bolupdyr.
Buzluk eränsoñ (12-15 müñ ýyl mundan öñ) Demirgazyk Afrikanyñ howa şertleri üýtgeýär.
Öñki sähralyklar çöllüge öwrülip başlaýar. Ilkidurmuş awçylary Nil jülgesine düşüp ekerançylyk we maldarçylyk bilen meşgullanyp başlaýarlar. Niliñ jülgesi insiz bolupdyr. (4–20 km). Nil Ortaýer deñzine guýýan ýerinde deltany emele getiripdir. Müsür iki tarapyndan çöl bilen gysylan uly oazis bolupdyr.
Tropiki ýagynlar netijesinde Niliñ suwy köpelip, her ýyl Gorkut aýynda daşypdyr we şäherlerdir obalaryñ ýerleşen tebigy we emeli belentliklerinden başga ähli ýeri suw basypdyr. Sanjar aýynda ýerler taplaýar eken. Meýdanlarda bol hasyl üçin ýardam edýän gyrmança gatlagy emele gelýän eken. Sanjar – Baýdak aýlary ekiş döwri , Nowruz – Gorkut aýlary hasyl ýygnalýan döwür bolupdyr. Ilaty. Müsürliler birmeñzeş dilde gürleýän bitewi halk bolupdyrlar. Olaryñ dili semit – hamit dil toparynyñ şahasyna degişli bolupdyr. Olaryñ teni tutuk – goñur reñkde , ýüzleri az tüýli, gara saçly we gara gözli bolupdyrlar.
Niliñ batgalyk jülgesi neolit döwründe özleşdirilip başlanypdyr. Bu ýeriñ ilaty awçylykdan we ýygnaýjylykdan ekerançylyga we maldarçylyga geçip başlapdyrlar.
B.e. öñ IV müñýyllygyñ ahyrlarynda hünärmentçilik ösýär. Hünärmentçilik önümlerinden nagyşly keramika, daş gaş gaplar, faýansyñ oýlanyp tapylmagy uly ähmiýete eýedir.
Müsürlileriñ beýleki ýurtlar bilen aragatnaşygynyñ bolandygyny Kiçi Aziýadan we Egeý deñziniñ basseýninden getirilýän obsidianyñ, Pamirden aralyk döwletleriñ üsti bilen getirilýän lazuritiñ Kuşdan getirilýän garaagajyñ we ş. Kese ýerli önümleriniñ we çig mallaryñ tapylmagy subut edýär. Müsürde derýada ýüzmeklik hem ösen ekeni. Olaryñ gämileriniñ şekilleri toýun gaplarda duş gelýär.
3.Müsürde ilkinji birnäce nomlar (ownuk döwlet birleşmeler) emele gelipdir. Olaryñ baştutany “nomarh” taýpa serdary bolanlygyndan kem-kemden patyşajyga öwrülipdir. Ol ýer işlerini , harby işi we dini işi dolandyrypdyr.
Niliñ daşgynlaryny kadalaşdyrmak we ony umumymüsür möçberinde paýlamak zerurlygy ownuk döwlet birleşmeleriniñ birleşdirilmegine ýardam edipdir.
Özara uruşlar netijesinde 42 nomdan ilki 2 sany uly döwlet döreýär: Ýokarky Müsür (günortada) we Aşaky Müsür (demirgazykda) Ýokarky Müsür has güýçli we berk bolupdyr. Onuñ patyşasy Menes b.e. öñ 3000-nji ýylda Aşaky Müsüri boýun egdirýär we birleşen döwletiñ I dinastiýasyny esaslandyrýar. Paýtagty Abidos şäheri . I we II dinastiýalaryñ dolandyran döwri 200 ýyl dowam edýär we Irki patyşalyk diýlip atlandyrylýar.
Ýurduñ birleşdirilmegi netijesinde suwaryş ulgamy we oba hojalygy ösýär. Jemgyýetçilik işlerini patyşa çinownikleri gözegçilik edýärler. Arpa, bugdaý, bagçylyk ösdürilýär. Demirgazykda üzümçilik, çakyr ýasamak , günortada hurma palmalary agdyklyk edýär. Injir, zygyr, bakjalarda sogan, sarymsak, şalgam, hyýar we beýlekiler ekilipdir.
Maldarçylykda - iri we maýda mallar (goýunlar, geçiler, doñuzlar) , guşçulykda - ördekler we gazlar idedilipdir.
4.gadymy patyşalyk b.e. öñki 2800 – 2250 –nji ýyllary öz içine alyp, bu döwürde III-VI dinastiýalar dolandyrýarlar.
B.e.öñ XVIII asyryñ başlarynda III dinastiýany esaslandyran Joseriñ patyşalyk eden döwründen başlap, ýurduñ paýtagty Memfis şäheri bolýar. Memfis şäheri aşakydan esaslandyrylan kuwwatly gala bolupdyr. Bu döwürde patyşa häkimýeti güýçlenýär we despotiki häsiýete eýe bolýar. Patyşa hakynda göçme manydaky “faraon” (“beýik öý”) sözüni ulanýarlar. Dokumentlerde “mähirli hudaý”, Gor, “Ranyñ ogly” we ş.m. atlandyrylýar.
Faraonyñ golastyndakylar onuñ ýanynda ýüzin ýykylmaly bolupdyrlar. Ähli ýerler faraonyñ hususy eýeçiligi diýlip hasaplanypdyr. Magdan känleri, daş goparylýan ýerler onuñ elinde bolupdyr. Salgytlardan , ýerine ýetirilýän borçlardan doly peýdalanypdyr.
Faraon ýurdy çylşyrymly býurokratik apparat arkaly dolandyrypdyr.
Gadymy patyşalyk döwründe erkin adamlaryñ sany gullaryñkydan köp bolan . Ýerli ilatdan gul edilen adamlar juda seýrek ýagdaý bolan, Gullar esasan hem kuşitlerden , liwiýalylardan, aziýalylardan ýesir düşen adamlar bolupdyrlar.
Gadymy patyşalygyñ faraonlary piramidalary gurujylar hökmünde taryha giripdirler. Piramidalar olary saldyran hökümdaryñ kuwwatynyñ şaýadydyrlar. Gadymy müsürlileriñ ynançlaryna görä, öli jesedi mumyýalaşdyryp saklamak bilen ruhuñ bakylygyny gazanyp bolýarmyş.
Ilkinji piramida Joser tarapyndan gurdurylyp, ol basgançak ymarat görnüşinde bolupdyr. Iñ uly piramida IV dinastiýanyñ faraony Hutu (Heops) tarapyndan gurdurylyp, onuñ beyikligi 146 metrdir. Gerodotyñ maglumatlaryna görä, ony 100000 adam 30 ýylda gurupdyr.
5.Gadymy patyşalygyñ soñraky döwürlerinde hökümdarlaryñ serişdeleri azalypdyr, serişdeleriñ üznüksiz patyşa guburlary üçin sarp edilýändigi köpçülikde närazylyk döredipdir. Soñraky piramidalar kiçiräk bolupdyr.
Gadymy patyşalygyñ patyşalary basybalyjylykly daşary syýasaty maksat etmändirler. Olar wagtal-wagtal goñşy Liwiýa. Efiopiýa , Palestina ýaly ýurtlara çozup, gul we mal olja alypdyrlar. Meselem IV dinastiýany esaslandyran Snofri Efiopiýadan 7000 gul we 200000 mal sürüp gelipdir. Efiopiýadan gara agaç we pil süñki hem getirilipdir.
Gadymy patyşalygyñ soñky döwürlerinde merkezi häkimýet gowşaýar. Eýýäm VI dinastiýa wagtynda faraonlar aýry-aýry ybadathanalary we şäherleri salgytlardan we borçlardan boşadypdyr. B.e. öñ XIII asyrda Müsür birnäçe özbaşdak ownuk döwletlere dargapdyr.
Müsür Orta patyşalyk döwründe.
1. Müsüriň gaýtadan birleşdirilmegi.
2. Müsüriň ykdysady ösüşi.
3. Gullaryň we garyplaryň gozgalaňy.
4. Giksoslaryň çozup girmegi.
1.Gadymy patyşalyk özbaşdak hanlara dargap, V nesilşalyk ýaşamagyny bes edensoñ , Gadymy Müsüriñ taryhynda I geçiş döwri diýilýän döwür başlanýar. Bu döwürde Müsüriñ suwaryş ulgamy pese düşýär, ykdysady çökgünlik, esasanam, oba hojalygynda ýiti bolýar. Müsüriñ içerki ýagdaýynyñ pese düşmeginden günbatar goñşulary – liwiýalylar we gündogarly çarwa taýpalar peýdalanyp, deltany tozdurýarlar.
Ýurdy dikeltmek üçin Müsüriñ birleşdirilmegi zerurdy. Müsüri gaýtadan birleşdirmek üçin göreş demirgazykda we ünortada başlaýar. Demirgazykda birleşdiriji merkez bolup Gerakleopal şäheri, günortada _Fiwy şäheri öñe saýlanýar.Bularyñ göreşi netijesinde Fiwy üstün çykýar. Fiwynyñ hökümdary Mentuhoter öz ýeñşiniñ hormatyna daşyñ ýüzüne ýazdyran ýadygärlik ýazgysynda “özüniñ iki ýurduñ hökümdarlaryny boýun egdirip, günortada we demirgazykda, keseki ýurtlarda we Müsürde tertibi ýola goýandygyny” aýdypdyr. Ýazgynyñ boýun egdirilen duşmanlaryñ : nubiýalynyñ , aziýalynyñ, liwiýalynyñ we müsürliniñ şekilleri bilen üstüni ýetiripdirler.
Mentuhoter b.e. öñ XXI asyrda XI umumymüsür nesilşalygyny esaslandyrypdyr. Ol özbaşdak nomlary güýçli merkezleşdirilen döwlete birleşdiripdir. Müsür jemgyýeti, döwleti, medeniýeti täzeden gülläp ösüp, 300ýyl töweregi dowam edýär (b.e. öñ 20501750). Müsüriñ taryhynyñ bu bölegi Orta patyşalyk döwri hökmünde taryha girdi.
2.XI we XII nesilşalyklar döwründe umumymüsür suwaryş ulgamy dikeldilýär. Täze ýerler – öñ ekerançylyk üçin ýaramsyz, batgalyk ýer bolan Faýum çöketligi özleşdirilýär. Faýum bilen Nili birleşdirýän kanal gazylýar. Öñki batgalyk köl uly suw howdanyna öwrülýär. Faýum gülläp ösýän oba hojalyk etrabyna öwrülýär.
Faýum oazisiniñ merkezi giñ, göni köçeli täze gurlan Illahun şäheri bolupdyr. Faýum oazisine girilýän ýerde müñlerçe otaglary, koridorlary, geçelgeleri, dürli zallary bolan daşdan salnan ymarat bina edilipdir. Grekler ony labirint diýip atlandyrypdyrlar. Bu çaklanylyşyna görä, XII nesilşalygyñ iñ güýçli faraonlarynyñ biri bolan Amanemhet III-niñ gubury bolmaly . Faýumyñ howpsuzlygyny üpjün etmek üçin onuñ günbatarynda hemişelik goşuny bolan kuwwatly gala salnypdyr.
Täze ýerleriñ özleşdirilmegi Deltada hem alnyp barylypdyr. Deltada suwaryş desgalaryny gurmak işleri alnyp barylypdyr. XII nesilşalygyñ faraonlary öz rezidensiýasyny Fiwydan täze gurlan It-tani (iki ýeri-de birleşdirýän) şäherine geçiripdirler.
Täze ýerleriñ özleşdirilmegi bilen oba hojalygy ösüpdir. Amatly künde, iri şahly mallaryñ täze tohumlary, gymmatbaha ýüñ berýän inçe ýüñli goýunlar peýda bolupdyr.
Şu döwürde müsürliler bürünç işläp bejermegi özleşdirýärler. Munuñ Mesopatamiýadan , Kiçi Aziýadan, Ortaýer deñziniñ günortasyndan giç başlanmagy Niliñ jülgesinde we oña ýakyn ýerlerde galaýynyñ azlygy bilen düşündirilýär. Ýene gazanylan üstünlikleriñ birem aýna önümleriniñ ýasalmagydyr. Müsürde metallaryñ aýratynam, galaýy we kümüş. Gurluşyk agaçlary ýetmezçilik edipdir. Netijede , Müsüriñ söwda kerwenleri Delta we Sues geçelgesi, siriýa we palestina şäherleri arkaly Kiçi Aziýa we Wawilona çenli baryp ýetipdirler. Müsürlileriñ Kritdäki döwlet bilenem aragatnaşyklary bolupdyr. Müsür söwdasynyñ ýene bir ugry günorta günorta altyna baý – Nubiýa bilen söwda Nil arkaly alnyp barlypdyr. Faraon Senuser III Niliñ geçmesi kyn bosagalarynyñ birinden aýlanyp geçer ýaly kanal hem gurdurypdyr. Niliñ II bosagasynyñ golaýýnda iri söwda merkezi bolan Iken şäheri bar eken.
Müsürde orta patyşalyk döwründe önümçiligiñ guralyşy üýtgäpdir. Bu döwre degişli çeşmelerde Gadymy patyşalyk döwründäki ägirt uly patyşa hojalyklary barada azrak agzalýar. Şeýle-de bolsa emeldarlaryñ we ybadathanalaryñ esasy ähmiýeti bolupdyr. Orta patyşalygyñ eserlerinde öz eýeleri we goşmaça işçi güýji , şol sanda gullar tarapyndan işlenilip bejerilýän uly bolmadyk hojalyklar barada agzalýar. Orta patyşalyk döwrüniñ ykdysadyýetiniñ esasy aýratynlygy orta hojalyklaryñ pugtalanmagy bolupdyr.
Ownuk ýer işläp bejerijiler köpsanly patyşa hojalyklarynyñ dargamagy netijesinde emele gelipdir. Olar esasy öndürijiler bolup, “hemuu nisat” – “patyşa adamlary” hasaba alnyp, käri boýunça bölünipdirler. Soñ olar patyşanyñ , emeldarlaryñ , ybadathanalaryñ ýerlerine, orta ýerlere we beýleki hojalyklara işlemäge iberilipdirler. Olar köplenç iberilen ýerinde ömürlik işlemeli bolupdyrlar. Bularyñ eklenmek üçin zerur zatlaryny ýa hojalygyñ ammarhanasyndan almaly, ýa-da özlerine berlen bir bölek ýerden eklenmeli bolupdyrlar. Orta hojalyklaryñ köpüsinde gullar hem işledilipdir. Gulçulygyñ esasy çeşmesi üstünlikli uruşlar bolupdyr. Uruş wagtynda onlarça müñ ýesirler sürlüp getirilipdir. Olar ilki patyşa , ybadathana , emeldarlaryñ ýerlerine iberilipdirler. Meselem, Senusert III bir ýörişden soñ öz janpenasyna ilki 60 “baş” , soñra ýene-de 100 “baş” gul sowgat beripdir.
Müsür birleşdirilensoñ dolandyryşyñ köpsanly býurokratik apparaty dikeldilýär. Onuñ başynda faraon durup, özüni “Ranyñ ogly” hudaýadam diýip yglan edipdir. Şeýle-de bolsa Orta patyşalygyñ faraonlaryna nomlaryñ dolandyrylyşyny öz gözegçiligine almak başartmandyr.
Gadymy we Orta patyşalyklaryñ arasyndaky geçiş dünde nomlarda güýçli hökümdar neberelikler emele gelipdir. XI-XII nesilşalyklar munuñ bilen ylalaşmaly bolupdyrlar. Senusert III (1887-1850ý) we onuñ ogly Amenemhet III (1850-1830ý) nomarhlary öz dikmeleri bilen çalyşmaga synanyşanda güýçli garşylyga duş gelipdirler. . Nomlaryñ häkimleri faraona garşy dildüwşükleri ýygy-ýygydan edipdirler. Amenemhet I we Amenemhet II dildüwüşik netijesinde öldürilipdir.
Umuman XII nesilşalygyñ faraonlary ýurtda ýagdaýy kadalaşdyrmagy we Müsüri harby-ykdysady taýdan kuwwatly döwlete öwürmegi başarypdyrlar. Üstünlikli basybalyjylykly daşary syýasat alyp barypdyrlar, Faýumy özleşdirmek dowam edipdir.
Nubiýada baý altyn känleri açylypdyr. Müsüriñ araçägi ikinji basaga çenli giñelipdir. Müriñ basybalyjylykly syýasatynyñ esasy ugurlarynyñ biri-de Ortaýer deñziniñ Gündogary bolupdyr. Ol ýerden müsürliler kümüş, galaýy, gurluşyk agaçlaryny , gymmatbaha kedr agajyny getiripdirler. Müsür Sinaý ýarym adasyny, Palestinanyñ günortasyny , Finikiýanyñ käbir şäherlerini özüne birleşdiripdir. 3.Müsüriñ ykdysadyýetiniñ gülläp ösmegi, alnyp barylýan uruşlar “patyşa adamlarynyñ ” gazaply ezilmegi netijesinde alnyp barlypdyr. Halk köpçüliginiñ närazylygy we özakymlaýyn çykyşlary emele gelipdir. XII nesilşalyk ýykylansoñ , ýagdaý has çylşyrymlaşypdyr. XIII nesilşalygyñ (1775-1710) faraonlary ýagdaýy kadalaşdyryp bilmändirler. Şol wagtlar Müsüriñçäklerinde duşmanlar güýçlenipdirler. Aýratynam Günorta Palestinanyñ, Demirgazyk Arabystanyñ, Linaý ýarymadasynyñ giñişliklerinde ýaşaýan giksoslaryñ taýpa bileleşmeleri Delta aralaşyp başlapdyrlar.
Ýitileşen içerki we daşarky ýagdaýñ şertlerinde merkezi häkimýet gowşapdyr. Halk köpçüliginiñ närazyçylygy gozgalaña ösüp geçipdir. Bu gozgalañ barada iki eser saklanyp galypdyr. Olar “Ipuseriñ namasy” we “Nefertiniñ namasydyrlar”. Ipuser bolýan zatlara gynanç bildiripdir.
4.Müsüriñ içerki ýagdaýynyñ agyrlaşmagyndan giksoslar peýdalanypdyrlar. B.e. öñ XVIII asyryñ ahyrynda olar Deltany gabapdyrlar, soñra Ýokarky Müsüre-de öz häkimýetini ýaýradypdyrlar. Şeýlelikde , Müsürde giksoslaryñ agalyk eden wagty XV-XVI nesilşalyklar dolandyrýar (b.e. öñ 1710-1580ýý töw.).
Müsür Müsüriñ özüni Sinaý ýarym adasyny, Palestinany we Siriýany öz içine alýan Giksoslaryñ döwletiniñ bir bölegi bolupdyr. Onuñ merkezi Deltanyñ gündogaryndaky Awaris şäheri bolupdyr. Giksoslar Müsürde 130 ýyl agalyk edipdirler. Müsüriñ günortasynda giksoslaryñ täsiri kän duýulmandyr. Bu ýerde Fiwy nomunyñ hökümdarlary agalyk ediji ýagdaýy elde saklapdyrlar.
Giksos imperiýasy b.e. öñ XVIII asyrda ýaşan patyşa Hianyñ dolandyran wagtynda gülläp ösüpdir. Oña Müsüriñ ähli ýerini tabynlykda saklamak başardypdyr. Hian ölensoñ , giksos döwleti gowşap, müsür nomlarynyñ , aýratynam Fiwynyñ özbaşdaklygy artyp ugraýar.
Müsürde XIII nesilşalyk ýykylansoñ nomlaryñ özbaşdak bolan we giksoslaryñ dolandyran wagty II Geçiş döwri diýlip atlandyrylýar.
2. Tebigy şertleri we ilaty.
3. Müsürdäki döwletleriň birleşdirilmegi. Irki patyşalyk.
4. Gadymy patyşalyk döwründe faraonyň häkimiýeti.
5. B.e.öň XXIII asyrda Gadymy patyşalygyň dargamagy.
1.Gadymy Müsüriñ taryhyny çuññur öwrenmeklik XIX asyrda mümkin bolýar. Şoña çenli bolan döwürde bolsa injilde berilýän maglumatlardan , grek we latyn awtorlarynyñ işlerinden peýdalanmaly bolupdyrlar.
Gerodotyñ “Taryh” diýen işinde onuñ gören we eşiden zatlary beýan edilýär. Gerodotyñ müsürli gürrüñdeşleriniñ beren maglumatlarynda ýalñyşlyklar hem köp duş gelýär. Sebäbi olar öz ata-babalary barada olaryñ harby edermenliklerini ulaldyp gürrüñ beripdirler.
I – II asyrlarda grek ýazyjysy Plutarh “Isida we Osiris hakynda” atly kitabyny müsürlileriñ dinine bagyşlapdyr.
B.e. öñ 332-nji ýylda Müsür Aleksandr Makedonskiý tarapyndan basylyp alnansoñ we ol ýere grekleriñ köpüsi göçüp baransoñ , ýurduñ geçmişine bolan gyzyklanma has-da artypdyr. Müsür žresi Maneton grek dilinde “Müsüriñ taryhyny” ýazypdyr.
1822-nji ýylda fransuz alymy Şampalýon müsür iýerogliflerini okamagyñ ugruny tapýar. Oña 1799-njy ýylda general Bonapart (imperator Napaleon) tarapyndan tapylan Rozetta daşy kömek edýär. Bu daşyñ ýüzünde grek we müsür dilinde ýazylan ýazgy bar eken . Onda makedon gelip çykyşly patyşa Ptolomeýiñ ady tapawutlandyrylyp ýazylypdyr. Deñeşdirmeler arkaly Sampolýona belgileriñ birnäçesini anyklamak başardýar. Onuñ okuwçylary bu işi ahyryna çenli alyp barypdyrlar. Olar ilki daşlaryñ ýüzündäki tekstleri okaýarlar. Soñra gara we gyzyl syýa bilen ýazylan papiruslardaky tekstlere geçýärler. Müsüriñ köp ýadygärlikleri ýeriñ ýüzünde saklanyp galypdyrlar (piramidalar, ybadathanalar). Köp ýadygärlikleri bolsa çäge basypdyr ekeni. Gadymy Müsüriñ tutuş şäherleriniñ , gaýalardaky guburhanalaryñ üsti açylýar. Guburlaryñ köpüsi talanypdyr. Diñe Tutanhamonyñ (b.e. öñ XIV a) guburhanasy talanmadyk ýagdaýda tapyldy. Ony 1922-nji ýylda patyşalar jülgesinde iñlis arheology G.Karter açdy. Tutanhamon 19 ýaşly keselbent ýetginjek bolupdyr. Bu ýerden tapylan zatlar Kairiñ muzeýinde saklanýar. Müsürde arheologiki açyşlar we barlaglar häzirem dowam etdirilýär.
Häzirki wagta çenli tapylan tapyndylar we edilen açyşlar gadymy Müsüri öwrenmek üçin esas döredýär. Ilki başda esasy üns dini, edebiýaty , sungaty syýasy taryhy öwrenmeklige berlipdir. Bu babatda rus alymlary W.I. Golenişewi, B. A. Turaýewi görkezmek bolar.
Müsürdäki sosial gatnaşyklar , esasan W.W.Struwe tarapynda öwrenildi. 2.Müsür döwleti Afrikanyñ demirgazyk - gündogarynda döräp, onuñ esasy bölegi Nil jülgesinde - I bosagadan Ortaýer deñzine çenli aralykda ýerleşýär.
Müsürliler öz ýurduny “Misr” (“Gara ülke”) diýip atlandyrypdyrlar. Nil derýasy Müsüriñ durmuşynda uly rol oýnapdyr. Şonuñ üçinem “Müsür – Niliñ sowgady” diýýän ekenler. Müsürde ilat gadymy daş döwründe-de ýaşapdyr. Olar awçy taýpalar bolup, Niliñ jülgesiniñ töweregindäki belentliklerde ýaşapdyrlar. Şol wagtlar Ýeropada uly buzluklaryñ bolan wagty Demirgazyk Afrikada hem häzirki ýaly yssy we gurak bolmandyr. Ýagyş köp ýagypdyr. Sähralyklarda gür otluklar we ýabany haýwanlar köp bolupdyr.
Buzluk eränsoñ (12-15 müñ ýyl mundan öñ) Demirgazyk Afrikanyñ howa şertleri üýtgeýär.
Öñki sähralyklar çöllüge öwrülip başlaýar. Ilkidurmuş awçylary Nil jülgesine düşüp ekerançylyk we maldarçylyk bilen meşgullanyp başlaýarlar. Niliñ jülgesi insiz bolupdyr. (4–20 km). Nil Ortaýer deñzine guýýan ýerinde deltany emele getiripdir. Müsür iki tarapyndan çöl bilen gysylan uly oazis bolupdyr.
Tropiki ýagynlar netijesinde Niliñ suwy köpelip, her ýyl Gorkut aýynda daşypdyr we şäherlerdir obalaryñ ýerleşen tebigy we emeli belentliklerinden başga ähli ýeri suw basypdyr. Sanjar aýynda ýerler taplaýar eken. Meýdanlarda bol hasyl üçin ýardam edýän gyrmança gatlagy emele gelýän eken. Sanjar – Baýdak aýlary ekiş döwri , Nowruz – Gorkut aýlary hasyl ýygnalýan döwür bolupdyr. Ilaty. Müsürliler birmeñzeş dilde gürleýän bitewi halk bolupdyrlar. Olaryñ dili semit – hamit dil toparynyñ şahasyna degişli bolupdyr. Olaryñ teni tutuk – goñur reñkde , ýüzleri az tüýli, gara saçly we gara gözli bolupdyrlar.
Niliñ batgalyk jülgesi neolit döwründe özleşdirilip başlanypdyr. Bu ýeriñ ilaty awçylykdan we ýygnaýjylykdan ekerançylyga we maldarçylyga geçip başlapdyrlar.
B.e. öñ IV müñýyllygyñ ahyrlarynda hünärmentçilik ösýär. Hünärmentçilik önümlerinden nagyşly keramika, daş gaş gaplar, faýansyñ oýlanyp tapylmagy uly ähmiýete eýedir.
Müsürlileriñ beýleki ýurtlar bilen aragatnaşygynyñ bolandygyny Kiçi Aziýadan we Egeý deñziniñ basseýninden getirilýän obsidianyñ, Pamirden aralyk döwletleriñ üsti bilen getirilýän lazuritiñ Kuşdan getirilýän garaagajyñ we ş. Kese ýerli önümleriniñ we çig mallaryñ tapylmagy subut edýär. Müsürde derýada ýüzmeklik hem ösen ekeni. Olaryñ gämileriniñ şekilleri toýun gaplarda duş gelýär.
3.Müsürde ilkinji birnäce nomlar (ownuk döwlet birleşmeler) emele gelipdir. Olaryñ baştutany “nomarh” taýpa serdary bolanlygyndan kem-kemden patyşajyga öwrülipdir. Ol ýer işlerini , harby işi we dini işi dolandyrypdyr.
Niliñ daşgynlaryny kadalaşdyrmak we ony umumymüsür möçberinde paýlamak zerurlygy ownuk döwlet birleşmeleriniñ birleşdirilmegine ýardam edipdir.
Özara uruşlar netijesinde 42 nomdan ilki 2 sany uly döwlet döreýär: Ýokarky Müsür (günortada) we Aşaky Müsür (demirgazykda) Ýokarky Müsür has güýçli we berk bolupdyr. Onuñ patyşasy Menes b.e. öñ 3000-nji ýylda Aşaky Müsüri boýun egdirýär we birleşen döwletiñ I dinastiýasyny esaslandyrýar. Paýtagty Abidos şäheri . I we II dinastiýalaryñ dolandyran döwri 200 ýyl dowam edýär we Irki patyşalyk diýlip atlandyrylýar.
Ýurduñ birleşdirilmegi netijesinde suwaryş ulgamy we oba hojalygy ösýär. Jemgyýetçilik işlerini patyşa çinownikleri gözegçilik edýärler. Arpa, bugdaý, bagçylyk ösdürilýär. Demirgazykda üzümçilik, çakyr ýasamak , günortada hurma palmalary agdyklyk edýär. Injir, zygyr, bakjalarda sogan, sarymsak, şalgam, hyýar we beýlekiler ekilipdir.
Maldarçylykda - iri we maýda mallar (goýunlar, geçiler, doñuzlar) , guşçulykda - ördekler we gazlar idedilipdir.
4.gadymy patyşalyk b.e. öñki 2800 – 2250 –nji ýyllary öz içine alyp, bu döwürde III-VI dinastiýalar dolandyrýarlar.
B.e.öñ XVIII asyryñ başlarynda III dinastiýany esaslandyran Joseriñ patyşalyk eden döwründen başlap, ýurduñ paýtagty Memfis şäheri bolýar. Memfis şäheri aşakydan esaslandyrylan kuwwatly gala bolupdyr. Bu döwürde patyşa häkimýeti güýçlenýär we despotiki häsiýete eýe bolýar. Patyşa hakynda göçme manydaky “faraon” (“beýik öý”) sözüni ulanýarlar. Dokumentlerde “mähirli hudaý”, Gor, “Ranyñ ogly” we ş.m. atlandyrylýar.
Faraonyñ golastyndakylar onuñ ýanynda ýüzin ýykylmaly bolupdyrlar. Ähli ýerler faraonyñ hususy eýeçiligi diýlip hasaplanypdyr. Magdan känleri, daş goparylýan ýerler onuñ elinde bolupdyr. Salgytlardan , ýerine ýetirilýän borçlardan doly peýdalanypdyr.
Faraon ýurdy çylşyrymly býurokratik apparat arkaly dolandyrypdyr.
Gadymy patyşalyk döwründe erkin adamlaryñ sany gullaryñkydan köp bolan . Ýerli ilatdan gul edilen adamlar juda seýrek ýagdaý bolan, Gullar esasan hem kuşitlerden , liwiýalylardan, aziýalylardan ýesir düşen adamlar bolupdyrlar.
Gadymy patyşalygyñ faraonlary piramidalary gurujylar hökmünde taryha giripdirler. Piramidalar olary saldyran hökümdaryñ kuwwatynyñ şaýadydyrlar. Gadymy müsürlileriñ ynançlaryna görä, öli jesedi mumyýalaşdyryp saklamak bilen ruhuñ bakylygyny gazanyp bolýarmyş.
Ilkinji piramida Joser tarapyndan gurdurylyp, ol basgançak ymarat görnüşinde bolupdyr. Iñ uly piramida IV dinastiýanyñ faraony Hutu (Heops) tarapyndan gurdurylyp, onuñ beyikligi 146 metrdir. Gerodotyñ maglumatlaryna görä, ony 100000 adam 30 ýylda gurupdyr.
5.Gadymy patyşalygyñ soñraky döwürlerinde hökümdarlaryñ serişdeleri azalypdyr, serişdeleriñ üznüksiz patyşa guburlary üçin sarp edilýändigi köpçülikde närazylyk döredipdir. Soñraky piramidalar kiçiräk bolupdyr.
Gadymy patyşalygyñ patyşalary basybalyjylykly daşary syýasaty maksat etmändirler. Olar wagtal-wagtal goñşy Liwiýa. Efiopiýa , Palestina ýaly ýurtlara çozup, gul we mal olja alypdyrlar. Meselem IV dinastiýany esaslandyran Snofri Efiopiýadan 7000 gul we 200000 mal sürüp gelipdir. Efiopiýadan gara agaç we pil süñki hem getirilipdir.
Gadymy patyşalygyñ soñky döwürlerinde merkezi häkimýet gowşaýar. Eýýäm VI dinastiýa wagtynda faraonlar aýry-aýry ybadathanalary we şäherleri salgytlardan we borçlardan boşadypdyr. B.e. öñ XIII asyrda Müsür birnäçe özbaşdak ownuk döwletlere dargapdyr.
Müsür Orta patyşalyk döwründe.
1. Müsüriň gaýtadan birleşdirilmegi.
2. Müsüriň ykdysady ösüşi.
3. Gullaryň we garyplaryň gozgalaňy.
4. Giksoslaryň çozup girmegi.
1.Gadymy patyşalyk özbaşdak hanlara dargap, V nesilşalyk ýaşamagyny bes edensoñ , Gadymy Müsüriñ taryhynda I geçiş döwri diýilýän döwür başlanýar. Bu döwürde Müsüriñ suwaryş ulgamy pese düşýär, ykdysady çökgünlik, esasanam, oba hojalygynda ýiti bolýar. Müsüriñ içerki ýagdaýynyñ pese düşmeginden günbatar goñşulary – liwiýalylar we gündogarly çarwa taýpalar peýdalanyp, deltany tozdurýarlar.
Ýurdy dikeltmek üçin Müsüriñ birleşdirilmegi zerurdy. Müsüri gaýtadan birleşdirmek üçin göreş demirgazykda we ünortada başlaýar. Demirgazykda birleşdiriji merkez bolup Gerakleopal şäheri, günortada _Fiwy şäheri öñe saýlanýar.Bularyñ göreşi netijesinde Fiwy üstün çykýar. Fiwynyñ hökümdary Mentuhoter öz ýeñşiniñ hormatyna daşyñ ýüzüne ýazdyran ýadygärlik ýazgysynda “özüniñ iki ýurduñ hökümdarlaryny boýun egdirip, günortada we demirgazykda, keseki ýurtlarda we Müsürde tertibi ýola goýandygyny” aýdypdyr. Ýazgynyñ boýun egdirilen duşmanlaryñ : nubiýalynyñ , aziýalynyñ, liwiýalynyñ we müsürliniñ şekilleri bilen üstüni ýetiripdirler.
Mentuhoter b.e. öñ XXI asyrda XI umumymüsür nesilşalygyny esaslandyrypdyr. Ol özbaşdak nomlary güýçli merkezleşdirilen döwlete birleşdiripdir. Müsür jemgyýeti, döwleti, medeniýeti täzeden gülläp ösüp, 300ýyl töweregi dowam edýär (b.e. öñ 20501750). Müsüriñ taryhynyñ bu bölegi Orta patyşalyk döwri hökmünde taryha girdi.
2.XI we XII nesilşalyklar döwründe umumymüsür suwaryş ulgamy dikeldilýär. Täze ýerler – öñ ekerançylyk üçin ýaramsyz, batgalyk ýer bolan Faýum çöketligi özleşdirilýär. Faýum bilen Nili birleşdirýän kanal gazylýar. Öñki batgalyk köl uly suw howdanyna öwrülýär. Faýum gülläp ösýän oba hojalyk etrabyna öwrülýär.
Faýum oazisiniñ merkezi giñ, göni köçeli täze gurlan Illahun şäheri bolupdyr. Faýum oazisine girilýän ýerde müñlerçe otaglary, koridorlary, geçelgeleri, dürli zallary bolan daşdan salnan ymarat bina edilipdir. Grekler ony labirint diýip atlandyrypdyrlar. Bu çaklanylyşyna görä, XII nesilşalygyñ iñ güýçli faraonlarynyñ biri bolan Amanemhet III-niñ gubury bolmaly . Faýumyñ howpsuzlygyny üpjün etmek üçin onuñ günbatarynda hemişelik goşuny bolan kuwwatly gala salnypdyr.
Täze ýerleriñ özleşdirilmegi Deltada hem alnyp barylypdyr. Deltada suwaryş desgalaryny gurmak işleri alnyp barylypdyr. XII nesilşalygyñ faraonlary öz rezidensiýasyny Fiwydan täze gurlan It-tani (iki ýeri-de birleşdirýän) şäherine geçiripdirler.
Täze ýerleriñ özleşdirilmegi bilen oba hojalygy ösüpdir. Amatly künde, iri şahly mallaryñ täze tohumlary, gymmatbaha ýüñ berýän inçe ýüñli goýunlar peýda bolupdyr.
Şu döwürde müsürliler bürünç işläp bejermegi özleşdirýärler. Munuñ Mesopatamiýadan , Kiçi Aziýadan, Ortaýer deñziniñ günortasyndan giç başlanmagy Niliñ jülgesinde we oña ýakyn ýerlerde galaýynyñ azlygy bilen düşündirilýär. Ýene gazanylan üstünlikleriñ birem aýna önümleriniñ ýasalmagydyr. Müsürde metallaryñ aýratynam, galaýy we kümüş. Gurluşyk agaçlary ýetmezçilik edipdir. Netijede , Müsüriñ söwda kerwenleri Delta we Sues geçelgesi, siriýa we palestina şäherleri arkaly Kiçi Aziýa we Wawilona çenli baryp ýetipdirler. Müsürlileriñ Kritdäki döwlet bilenem aragatnaşyklary bolupdyr. Müsür söwdasynyñ ýene bir ugry günorta günorta altyna baý – Nubiýa bilen söwda Nil arkaly alnyp barlypdyr. Faraon Senuser III Niliñ geçmesi kyn bosagalarynyñ birinden aýlanyp geçer ýaly kanal hem gurdurypdyr. Niliñ II bosagasynyñ golaýýnda iri söwda merkezi bolan Iken şäheri bar eken.
Müsürde orta patyşalyk döwründe önümçiligiñ guralyşy üýtgäpdir. Bu döwre degişli çeşmelerde Gadymy patyşalyk döwründäki ägirt uly patyşa hojalyklary barada azrak agzalýar. Şeýle-de bolsa emeldarlaryñ we ybadathanalaryñ esasy ähmiýeti bolupdyr. Orta patyşalygyñ eserlerinde öz eýeleri we goşmaça işçi güýji , şol sanda gullar tarapyndan işlenilip bejerilýän uly bolmadyk hojalyklar barada agzalýar. Orta patyşalyk döwrüniñ ykdysadyýetiniñ esasy aýratynlygy orta hojalyklaryñ pugtalanmagy bolupdyr.
Ownuk ýer işläp bejerijiler köpsanly patyşa hojalyklarynyñ dargamagy netijesinde emele gelipdir. Olar esasy öndürijiler bolup, “hemuu nisat” – “patyşa adamlary” hasaba alnyp, käri boýunça bölünipdirler. Soñ olar patyşanyñ , emeldarlaryñ , ybadathanalaryñ ýerlerine, orta ýerlere we beýleki hojalyklara işlemäge iberilipdirler. Olar köplenç iberilen ýerinde ömürlik işlemeli bolupdyrlar. Bularyñ eklenmek üçin zerur zatlaryny ýa hojalygyñ ammarhanasyndan almaly, ýa-da özlerine berlen bir bölek ýerden eklenmeli bolupdyrlar. Orta hojalyklaryñ köpüsinde gullar hem işledilipdir. Gulçulygyñ esasy çeşmesi üstünlikli uruşlar bolupdyr. Uruş wagtynda onlarça müñ ýesirler sürlüp getirilipdir. Olar ilki patyşa , ybadathana , emeldarlaryñ ýerlerine iberilipdirler. Meselem, Senusert III bir ýörişden soñ öz janpenasyna ilki 60 “baş” , soñra ýene-de 100 “baş” gul sowgat beripdir.
Müsür birleşdirilensoñ dolandyryşyñ köpsanly býurokratik apparaty dikeldilýär. Onuñ başynda faraon durup, özüni “Ranyñ ogly” hudaýadam diýip yglan edipdir. Şeýle-de bolsa Orta patyşalygyñ faraonlaryna nomlaryñ dolandyrylyşyny öz gözegçiligine almak başartmandyr.
Gadymy we Orta patyşalyklaryñ arasyndaky geçiş dünde nomlarda güýçli hökümdar neberelikler emele gelipdir. XI-XII nesilşalyklar munuñ bilen ylalaşmaly bolupdyrlar. Senusert III (1887-1850ý) we onuñ ogly Amenemhet III (1850-1830ý) nomarhlary öz dikmeleri bilen çalyşmaga synanyşanda güýçli garşylyga duş gelipdirler. . Nomlaryñ häkimleri faraona garşy dildüwşükleri ýygy-ýygydan edipdirler. Amenemhet I we Amenemhet II dildüwüşik netijesinde öldürilipdir.
Umuman XII nesilşalygyñ faraonlary ýurtda ýagdaýy kadalaşdyrmagy we Müsüri harby-ykdysady taýdan kuwwatly döwlete öwürmegi başarypdyrlar. Üstünlikli basybalyjylykly daşary syýasat alyp barypdyrlar, Faýumy özleşdirmek dowam edipdir.
Nubiýada baý altyn känleri açylypdyr. Müsüriñ araçägi ikinji basaga çenli giñelipdir. Müriñ basybalyjylykly syýasatynyñ esasy ugurlarynyñ biri-de Ortaýer deñziniñ Gündogary bolupdyr. Ol ýerden müsürliler kümüş, galaýy, gurluşyk agaçlaryny , gymmatbaha kedr agajyny getiripdirler. Müsür Sinaý ýarym adasyny, Palestinanyñ günortasyny , Finikiýanyñ käbir şäherlerini özüne birleşdiripdir. 3.Müsüriñ ykdysadyýetiniñ gülläp ösmegi, alnyp barylýan uruşlar “patyşa adamlarynyñ ” gazaply ezilmegi netijesinde alnyp barlypdyr. Halk köpçüliginiñ närazylygy we özakymlaýyn çykyşlary emele gelipdir. XII nesilşalyk ýykylansoñ , ýagdaý has çylşyrymlaşypdyr. XIII nesilşalygyñ (1775-1710) faraonlary ýagdaýy kadalaşdyryp bilmändirler. Şol wagtlar Müsüriñçäklerinde duşmanlar güýçlenipdirler. Aýratynam Günorta Palestinanyñ, Demirgazyk Arabystanyñ, Linaý ýarymadasynyñ giñişliklerinde ýaşaýan giksoslaryñ taýpa bileleşmeleri Delta aralaşyp başlapdyrlar.
Ýitileşen içerki we daşarky ýagdaýñ şertlerinde merkezi häkimýet gowşapdyr. Halk köpçüliginiñ närazyçylygy gozgalaña ösüp geçipdir. Bu gozgalañ barada iki eser saklanyp galypdyr. Olar “Ipuseriñ namasy” we “Nefertiniñ namasydyrlar”. Ipuser bolýan zatlara gynanç bildiripdir.
4.Müsüriñ içerki ýagdaýynyñ agyrlaşmagyndan giksoslar peýdalanypdyrlar. B.e. öñ XVIII asyryñ ahyrynda olar Deltany gabapdyrlar, soñra Ýokarky Müsüre-de öz häkimýetini ýaýradypdyrlar. Şeýlelikde , Müsürde giksoslaryñ agalyk eden wagty XV-XVI nesilşalyklar dolandyrýar (b.e. öñ 1710-1580ýý töw.).
Müsür Müsüriñ özüni Sinaý ýarym adasyny, Palestinany we Siriýany öz içine alýan Giksoslaryñ döwletiniñ bir bölegi bolupdyr. Onuñ merkezi Deltanyñ gündogaryndaky Awaris şäheri bolupdyr. Giksoslar Müsürde 130 ýyl agalyk edipdirler. Müsüriñ günortasynda giksoslaryñ täsiri kän duýulmandyr. Bu ýerde Fiwy nomunyñ hökümdarlary agalyk ediji ýagdaýy elde saklapdyrlar.
Giksos imperiýasy b.e. öñ XVIII asyrda ýaşan patyşa Hianyñ dolandyran wagtynda gülläp ösüpdir. Oña Müsüriñ ähli ýerini tabynlykda saklamak başardypdyr. Hian ölensoñ , giksos döwleti gowşap, müsür nomlarynyñ , aýratynam Fiwynyñ özbaşdaklygy artyp ugraýar.
Müsürde XIII nesilşalyk ýykylansoñ nomlaryñ özbaşdak bolan we giksoslaryñ dolandyran wagty II Geçiş döwri diýlip atlandyrylýar.
1 комментарий