Köçede gabat gelýän adamlaryňyzyň hemmesinden Google, Twitter, Facebook ýa-da şuňa meňzeş programmalaryň näme üçin mugtdygyny soraň. Adamlaryň köpüsi jogaby takyk bilmese-de, mahabat üçin diýip aýdarlar. Jogap dogry bolsa-da, ýagdaý boş ýerde mahabaty görkezmek ýaly ýönekeý zat däl, käşgä ýönekeý bolsady…

1) Adam dükandan gyzyna iberilen broşýuralar we sowgat talonlaryny görüp dällireýär, sebäbi gelen zatlar göwrelilik bilen baglanyşyklydy. Şeýle-de bolsa, gyzy heniz orta mekdepde okaýardy, göwreli bolmagy aňyrda dursun, dükanyň bu önümleri bilen gyzyklanmagy hem mümkin däldi. Adam derrew dükana gitdi.

2) Dükan müdirini tapyp, gygyrdy: "Gyzymy göwreli bolmaga höweslendirýärsiňmi, ol heniz orta mekdebe gatnaýar" -diýip, öýüne gaýdyp geldi. Şeýle-de bolsa, birnäçe günden soň şol bir müdire jaň edip: "Gyzym göwreli eken, sizden ötünç soraýan" diýmeli boldy.

Ýeri bolýar, gyz göwreli eken, bu maglumaty diňe gyzyň özi bilýärkä, dükanyň mundan nädip habary bolýar? Çünki, dükan müşderi profillerini anyklamak üçin aýratyn derňewler geçirýärdi.

3) Bu derňewleriň biri göwreliligi çaklamak algoritmi boldy. Algoritm göwreli aýallaryň, esasanam göwreliligiň ikinji üç aýyndan magniý we sink saklaýan önümleri alýandyklaryny we açylmadyk losýonlary has gowy görýändigini kesgitledi.

4) Bu maglumatlary kredit kartoçkasy maglumatlary bilen deňeşdirip, algoritm aýalyň göwrelidigini ýa-da ýokdugyny takyk kesgitläp bilýärdi. Ine, gyzyň göwrelidigini hem şeýle kesgitledi. Amerikadaky Target diýilýän bu dükan 2013-nji ýylda hacklendi we 110 million müşderiniň maglumatlary ogurlandy.

5) Mike gapysyna asylan satuw broşýurasyndaky belligi görüp gaty gaharlandy, sebäbi "Mike Seay, gyzy awtoulag heläkçiliginde öldi"-diýip ýazylgydy. Hakykatdanam ýaşajyk gyzy geçen ýyl awtoulag heläkçiliginde ölüpdi. Emma kompaniýa muny nädip bildi?

6) Şeýle-de bolsa, ol kompaniýa ofisine printeri üçin kagyz satyn almaga diňe bir gezek gidipdi. Kompaniýa jaň edip, ýagdaýdan nägilelik bildirende, kompaniýanyň wekili bu ýagdaýy ret etdi. Şeýle-de bolsa, Mike bu wakany ýerli metbugata ýetirende, kompaniýa bizden ýüze çykmadyk bu diýip ýalňyşlyk üçin ötünç sorady.

7) “Acxiom”, “Epsilon”, “RapLeaf”, “Flurry”, “BlueKai” ... Bular köpüňiziň eşitmedik kompaniýalaryňyzdyr. Ýüzlerçe milliard dollarlyk gözegçilik pudagynyň aňyrsynda bu maglumatlar dellallarynyň işi, maglumatlarymyzy ýygnamak, derňemek we mahabatçylara ýa-da marketologlara satmak.

8) Haýsy maglumatlary ýygnaýandyklaryny soraýan bolsaňyz, bir adam hakda näçe maglumat alyp bilýän bolsalar, hemmesini ýygnaýarlar. Bu maglumatlary köp ýerlerden, adamlaryň onlaýn işlerinden başlap, banklara, kredit kartoçkalaryndan başlap, ulanýan ykjam operatorlaryndan ýygnaýarlar.

9) Bu kompaniýalaryň arasynda, mysal üçin “Acxiom” -da dünýäniň dürli künjeklerinden 700 milliondan gowrak adamdan maglumat bar we her adama 13 sanly kod berilýär. Bu kodlar 70 toparyň birine berilýär, hersinde başga bir profil bar we adam şol profil bilen tanalýar.

10) Mysal üçin, 56-njy klasterdäkilar; “30-35 ýaş aralygyndaky, uniwersitetiň uçurymy, aýrylyşan, 1 ýa-da 2 çagasy bar, ortaça girdejisi bar we kärende jaýynda ýaşaýarlar”. Firma bu maglumatlary bolşy ýaly satyp ýa-da kategoriýany hasam daraltmak üçin başga bir firma berip biler.

11) Bu ýagdaýda, beýleki kompaniýa tarapyndan alnan maglumatlara goşmaça; “Döwlet işgärleri”, “atalary diri adamlar”, “bu ýerde ýaşaýanlar” ýa-da “alkogol içgileri halaýanlar” ýaly has jikme-jik maglumatlara girip biler. Käbir kompaniýalar bu toparlar barada has çuňňur maglumat alyp bilerler.

12) Mysal üçin, “düwnük keseli”, “AIW keseli”, “X operasiýasy edilenler” ýa-da “jyns taýdan zorlananlar”. Iň uly maglumat dellallaryndan biri bolan MEDBASE200 atly bir edara bu maglumatlary derman kärhanalaryna gaty arzan bahadan satýar.

13) Maglumat dellallary tarapyndan toplanan maglumatlar köp maksatly ulanylyp bilner. Iň meşhur mysal, köpleriň azyndan bölekleýin bilýän “Facebook-Cambridge Analytica” (CA) skandalydyr. CA-da maglumat dellallaryndan maglumatlary alýan we işleýän kompaniýalaryň biridir.

14) Geliň, wakany gysgaça ýatladalyň. Amerikanyň soňky saýlawlarynda, Trumpyň peýdasyna işleýän CA firmasy, millionlarça amerikan saýlawçysyny ýokardaky ýaly profillere böldi we Facebook-da görkeziljek her bir profil üçin ýörite mahabat taýýarlady.

15) Mysal üçin, ak reňkli toparlara Meksikaly immigrantlar bilen baglanyşykly bir waka görkezildi, soň bolsa Trumpyň immigrantlara garşy wadalary ekrana çykaryldy. Işsiz ýaşlar toparyna Trumpyň ykdysadyýet wadalary we ýaşlar üçin aýdan sözleri ýatladyldy.

16) Maglumat dellallary tarapyndan toplanan maglumatlaryň ep-esli bölegi, mugt hasaplaýan telefonymyza goýýan programmalarymyzdan gelýär. Mysal üçin, Angry Birds, Candy Crush, Fruit Ninja ýaly meşhur mugt oýunlar näme üçin ýeriňize we esasy maglumatlaryňyza girmek üçin rugsat(разрешение на доступ) soraýar?

17) Millionlarça adamyň oýnan bu oýunlaryny ýazýan kompaniýalar nädip pul gazanyp bilerler? Ýogsa-da Google näme üçin ençeme ýyl bäri işleýän onlarça programmany hiç kime pulsyz paýlaýar? Twitter, Facebook, Instagram, Snapchat we beýleki programmalar hakda näme aýdyp bilersiňiz?

18) “Facebook” -yň girdejisi bolmadyk “Instagram” -y 2012-nji ýylda gaty ýokary 1 milliard dollar tölemegine näme sebäp boldy? Muňa sebäp bolan “Instagram” -da adatdan daşary güýçlere eýe bolan jemi 13 işgärimi ýa-da adaty surat paýlaşmak programmasymy?

19) Bu soraglaryň jogaby düşnüklidir: Önüm olar däl-de önüm siz. Kompaniýalar öndürýän önümlerinden däl-de, ulanýan adamlaryndan pul gazanýarlar. Bir adamyň bahasy twitterde 48 dollar, Facebookda 253 dollar, Google-da 359 dollar we Amazonda 1793 dollar.

20) Bir kompaniýanyň sanawynda ulanyjylar näçe köp bolsa, şonça-da köp maglumat bar. Şahsy maglumatlarymyz kompaniýalaryň gaýta-gaýta satylmagy üçin mahabat çeşmesidir. Paýlaşýan maglumatlarymyzy satmak bilen, Google dünýäde ikinji orunda durýar.

21) “Facebook ulanamok, öçürdim ýa-da gizlinlik sazlamalarymy ulaltdym” diýmek bilen teselli beriji bir söz aýdyp bilersiňiz, ýöne bilmeýän zadyňyz bar: “Facebook” mahabat hyzmatdaşlary sebäpli sizi yzarlaýar , hasabyňyz bolmasa-da.

22) Girýän saýtlaryňyzda, “Facebook” -yň şol meşhur “halamak, (like)” düwmesine eýe bolmagy ýeterlikdir, hasabyňyzyň bardygynyň ýa-da ýokdugynyň, şol düwmä basmagyňyzyň ýa-da basmazlygyňyzyň ähmiýeti ýok. Aslynda, bir saýtda "halamak, (like)" düwmesi bolmasa-da, maglumat dellallarynyň üsti bilen edýän işleriňize gözegçilik edilýär.

23) Şonuň ýaly-da, Google-yň Gmail-ni ulanmaýandygyňyzy aýdyp bilersiňiz, ýöne munuň hiç hili tapawudy ýok. Gmail hasaby bolan birine e-poçta iberen bolsaňyz, Google-yň hasabyňyzy gözden geçirmegine ýeterlik sebäp bolýar, sebäbi Google-yň Gmail ygtyýarnamasy şertnamasyna laýyklykda muny etmäge hukugy bar.

24) Google öz önümleri (Gmail, Google Docs, Google Drive, Kartalar), satyn alýan kompaniýalary (Youtube ýaly) we maglumat dellallary arkaly biz barada bizden has köp zady bilýär. “Google” -yň baş direktory: Häzirki wagtda nirededigiňizi we näme hakda pikir edýändigiňizi hem bilýär.

25) “Google” we “Facebook” bu pudagyň iň uly oýunçylarydyr, emma “Twitter”, “Linkedln”, “Pinterest”, “Snapchat” we “Foursquare” ýaly uly we kiçi müňlerçe kompaniýalar hem bar, olar biziň maglumatlarymyzy içalyçylyk edip, analiz edip satýarlar.

26) Hatda bu kompaniýalara “ýerleşiş” (meselem bu programma kartaňyza, salgyňyza elýeterlilik üçin rugsat soraýar) maglumatlaryna girmäge rugsat bermek hem köp zady aňladýar. Sebäbi ýerleşiş maglumatynyň kömegi bilen olar diňe şu gün nirededigiňizi bilmeýärler, 1 aý mundan ozal nirededigiňizi hem bilýärler, has möhümi, ertir nirede boljakdygyňyzy hem bilýärler.

27) Boldumy, bary şularmy? Bir adamyň ozal gitmedigem bolsa, ýöne birden garşydaş kompaniýanyň binasyna baryp, ýakyn günlerde şol kompaniýadan kimdir biri bilen kafede bolmagy, bu kompaniýalara iş üýtgetmegi barada köp zat aýdýar.

28) Aýalyň akuşerlige baryp görmegi mahabat berijiler üçin adaty maglumatlardyr. Şeýle-de bolsa, aýalyň indiki döwürde çaga önümleri dükanlaryna baryp görmegi mahabat berijiler üçin gymmatly maglumatlar, sebäbi indi olar ünsi göwrelilige gönükdirýärler.

29) Bularyň hemmesiniň sebäbi, bize mugt hödürlenýän programmalar, hiç zat bolmadyk ýagdaýynda internetde galdyrýan maglumatlarymyz we şu ýerde paýlaşýan maglumatlarymyz ... Bularyň hemmesinden zeýrenmäge hakymyz ýok, sebäbi ilkibaşdan "şertleri kabul edýärin" diýdik ...

30) Biz wirtual dünýä üçin ulanyjy däl-de, önümiň özi. Diňe mahabat kompaniýalary däl, eýsem biz hakda bu maglumatlary ulanmak isleýän zyýanly adamlar, hakerler ýa-da guramalar hem bar. Şonuň üçin muny hiç haçan ýatdan çykarmaň: Durmuşda iň gymmat zatlar mugt zatlar ...

-Google-daky maglumatlar esasynda terjime etdim.